आनंद बोरा


चिमणी ... लहानपणी ज्या पक्षाशी पहिली ओळख होते ती चिऊताई . पण या चिऊताईची संख्या दिवसेंदिवस कमी होत आहे . जागतिक चिमणी दिनानिमित ' मटा ' च्या वाचकांसाठी या पक्ष्याचा घेतलेला हा वेध ...

साधारण दहा वर्षापूर्वी गावात दाराला टांगलेल्या फोटो फ्रेममागे चिमण्या घरटी बांधायच्या . दिवसभर गवताच्या काड्या , पंेढ्यांच्या काड्या , जमवीत त्यात कापूस , धागे , पिसे , आणून घर सुशोभित करीत असत . या चिमण्यांच्या चिवचिवाटाची जणू प्रत्येक घराला सवयच झाली होती . जगभर आढळणारा आणि मानवाजवळ सतत वावरणारा , मानेवर तपकिरी , काळ्या - पिवळ्या रंगाच्या रेघा आणि खलचा भाग पांढरा शुभ्र ही चिऊताईची सहज ओळख सांगता येईल . जमिनीवर पडलेले धान्य , बी , दाणे , इतकेच काय ; तर घरातील पोळ्या देखील खाणारी ही चिऊताई पर्यावरणपूरक कामही करते . ज्या गावात घोडे , म्हशी जास्त तिथे चिमण्यांची संख्या जास्त . कारण या प्राण्यांच्या विष्टेत न पचलेले धान्य त्या खातात . तसेच पिकांचा नाश करणाऱ्या या असंख्य कीटकांना खाऊन त्या शेतकऱ्यांच्या मित्रच बनल्या आहेत . पण आता या चिमण्यांवर संक्रांत आली आहे . सातत्याने घरटी बंधणाऱ्या या , चिवचिवाणाऱ्या चिमण्या अचानक शहरातून हद्द पार झाल्या आहेत . काळाबरोबर गाव , शहरे बदलू लागली आहेत . जुनी लाकडी घरे , वाडे , गुरांचे गोठे काळाबरोबर नाहीसे झाले आहेत . त्याजागी चकाचक बंगले , गगनचुंबी इमारती उभ्या राहू लागल्या आहेत . घरात चिमणी किंवा एखादे पाखरू घुसले तरी इन्टेरियर खराब होईल म्हणून बिचाऱ्यांची हाकलपट्टी होते . जुन्या घरांबरोबर चिमण्यांचे घरटेही वाहून गेले आहे . जसजशी आर्थिक उलाढाल मोठ्या प्रमाणात वाढत आहे तसतसा माणूसही बदलतोय . त्याला पक्षांचे काय ....?

चिमण्यांच्या संख्येत मोठी घट

पक्षांचे संवर्धन करणाऱ्या एका संस्थेच्या अहवालानुसार चिमण्यांच्या संख्येत गेल्या दहा वर्षांत मोठ्या प्रमाणात घट झाल्याचे पुढे आले आहे . ही घट जैव विविधतेवर घाला घालणारी ठरणार आहे . चिमण्याच्या संख्येत घट होणार या अनेक कारणात शहरात उभे असलेले मोबाइल टॉवेर ही देखील एक समस्या आहे . टॉवेरमधील विद्युत चुंबकीय लहरी ( अल्क्ट्रा मॅग्नेटिक वेव्ह ) पक्षांना हानीकारक ठरत आहेत . पण प्रत्यक्ष पुरावा नसल्याने त्यांच्यावर कार्यवाही करता येत नसल्याची खंत पक्षीप्रेमींनी बोलून दाखविली . या लहरींमुळे चिमण्या आपली वसतीस्थाने बदलत आहेत . ते पर्यावरणासाठी घातक आहे . तसेच शहरात सुरू असलेली प्रचंड वृक्षतोडही तितकीच जबाबदार आहे .

शिकारी पक्ष्यांकडून शिकार

महामार्गाच्या रुंदीकरणात शेकडो झाडे तोडली गेली अन् त्यावर वास्तव्य करणारे ससाणा , घारीसारखे शिकारी पक्षी शहरात येऊन घरटी बनवू लागले . त्यामुळे हे शिकारी पक्षी चिमणीच्या आकाराच्या छोट्या पक्षांची शिकार करू लागले आहेत . त्यामुळे निसर्ग साखळीही धोक्यात येऊ लागली आहे . चिमण्या शक्यतो आयुष्यभर आपल्या ठराविक मर्यादित क्षेत्रातच राहतात . कारण त्याजागेत कुठे फूल येणार , कुठल्या झाडाला कधी फळ येणार , पाण्याची जागा , अंघोळीची जागा , योग्य निवारा अशा सर्व बाबी त्यांना माहीत असतात . त्यामुळे त्यांचे आयुष्य सोपे व सुखकर होते .

फटाक्यांच्या आवाजामुळेही स्थलांतर

दिवाळीच्या उत्सवात आपण मोठ्या प्रमाणात फटाके उडवितो . पण या प्रचंड आवाजाने पक्षी घाबरत असतात व ते आपले वस्तीस्थळे सोडून शहर सोडून निघून जातात . त्यात काही रस्त्यात दमून भागूण पडतात ; तर काहींचा जीवही जातो . तसेच फटाक्यांच्या आवाजामुळे अनेक पक्षी नैसर्गिक आवाजाऐवजी मोठ्याने ओरडू लागले आहे . ही पक्ष्यांच्या संवर्धनात धोक्याची घंटा आहे . ध्वनीप्रदूषण आता चिमण्यांच्या मुळावरच उठत आहे . आदिवासी पाड्यांवर फेरफटका मारला असता , तेथील प्रत्येक मुलांच्या हातात गलोर दिसते . या गलोरीने आतापर्यंत हजारो पाखरांचा बळी घेतला आहे . गलोरीवर बंदी येत नाही , तोपर्यंत निष्पाप पक्षांचे जीव जातच राहणार . आदिवासी पाड्यातील मुले पक्षांच्या पिल्लांबरोबर खेळतात . त्यामुळेही चिमण्या दिसेनाशा झाल्या आहेत .

जागतिक चिमणी दिनाची सुरुवात भारतातून

सकाळी दार उघडल्यावर चिवचिवणाऱ्या या चिमण्या आता शहरातून हद्दपार होऊ लागल्या आहेत . आधुनिक जीवनशैलीत माणसाला दुर्मिळ झालेल्या या चिमण्यांचा चिवचिवाट पुन्हा परत मिळविण्यासाठी नाशिकच्या ' नेचर फॉर एव्हर सोसायटी ' चे अध्यक्ष मोहम्मद दिलावर यांनी प्रथम ' वर्ल्ड स्पॅरो डे ' ची सुरवात केली आहे . ही बाब नाशिककरांसाठी भूषणाह आहे . जगात हा दिवस साजरा होतो याचे श्रेय नाशिकच्या मोहम्मद दिलावर यांनाच जाते . या विषयावर ' मटा ' शी बोलताना दिलावर म्हणाले की , जागतिक चिमणी दिनाची स्थापना २०१० मध्ये दिल्ली येथे मुख्यमंत्री शीला दीक्षित यांच्या हस्ते करण्यात आली . तेव्हापासून हा दिवस जगात उत्साहात साजरा केला जातो . चिमण्यांविषयी जनजागृती व संवर्धन व्हावे हा त्यामागचा उद्देश असल्याचे त्यांनी सांगितले . दरवर्षी विविध शहरात हा दिवस साजरा केला जातो . यंदा मुंबईची निवड झाली आहे . तेथे विविध उपक्रम राबविले जाणार आहेत . चिमण्यांच्या घटत्या प्रमाणाविषयी त्यांना छेडले असता ते म्हणाले की , पेस्ट्रीसाइडमुळे कीटकांची संख्या मोठ्या प्रमाणात घटली आहे आणि या कीटकांवर जगणाऱ्या या चिमण्यांना अन्न मिळेनासे झाल्याने त्यांच्यावर उपासमारीची वेळ आली आहे . तसेच वाड्यांची जागा टाऊनशिपने घेतली आहे . बिल्डिंगचा आकार असा आहे की , चिमण्यांना घुसायला जागा नाही . मग त्या कशा काय जगणार , असा प्रश्न निर्माण होतो . पूर्वी सर्वत्र ओपन मार्केट असायचे . त्यामुळे चिमण्या दुकानात घुसून धान्य खायच्या . पण आता चिमण्यांना तसे करणे शक्य नाही . यासाठी आम्ही ' नेस्ट बॉक्स ' ही संकल्पना सुरू केली . चिमण्यांची काळजी घेणाऱ्या गरजवंताना त्याची माहिती दिली जाते . नायलॉन मांजामुळेही चिमण्या कमी होत असल्याची खंत त्यांनी व्यक्त केली . पक्षांची संख्या वेगाने घटत असून या समस्येवर गांभीर्याने काम केले नाही तर भविष्यात परिस्थिती हातबाहेर जाईल . वाघ , गिधाडे दुर्मिळ होतायत त्यांच्या संवर्धनासाठी आपण उपाय योजना करतो , पण आपल्या घरात अंगणात बागडणाऱ्या चिमण्यांकडे आपले लक्ष नाही . ही शोकांतीकाच म्हणावी लागेल . निदान आपण आपल्या गॅलरीत , अंगणात त्यांना पिण्यासाठी पाणी , दाणे नक्कीच ठेवू शकतो आणि शहरात त्यांचा कमी झालेला चिवचिवाट नक्कीच वाढवू शकतो . नाही का !
काय करायला हवे .....

- अंगणात , गॅलरीत पिण्यासाठी पाणी आणि दाणे ठेवणे

- कृत्रिम घरटे लावून आसरा देणे

- ध्वनीप्रदूषण कमी करण्यासाठी प्रयत्न करायला हवे

- शहरातील टॉवरचे प्रमाण वाढणार नाही याची काळजी घेणे

- घराजवळ बागेत प्रत्येकाने एक तरी वृक्ष लावणे

- जखमी पक्षांना वैद्यकीय सेवा उपलब्ध करून देणे

- चिमणीबचाव पर्यावरणबचाव उपक्रम राबविणे

- गलोरीवर कायमची बंदी घालणे

- नायलॉन मांजावर बंदी घालणे